Boek Ordelid: alles wat je altijd al wilde weten over ogen

Hoe dieren de wereld zien. Dat is de titel van het boek dat Frank Goes, oogarts en lid van de afdeling Antwerpen-Metropool, heeft geschreven. De titel lijkt haast een 'understatement'. Het boek biedt namelijk aanzienlijk meer dan een antwoord op die vraag. Het blikt uitgebreid terug op zowel het ontstaan als de ontwikkeling van het leven in verschillende geologische perioden, met extra focus op de evolutie van ogen. Het zet uiteen hoe verschillende soorten ogen werken. En nog veel meer. Wie wil nu niet weten welke dieren 'bewust zien' en zichzelf dus kunnen herkennen in een spiegel?
 

Een vlieg heeft twee ogen, die bestaan uit honderden aparte delen met elk hun eigen lensje. Een worm heeft geen echte ogen, slechts cellen die reageren op licht. Leeuwen hebben ogen vooraan in het hoofd om prooien goed te kunnen zoeken. De ogen van konijnen staan zijdelings ingeplant om het gevaar zo goed mogelijk van alle kanten te zien aankomen. Alle ogen doen 'iets' met licht opvangen. Aldus de achterflap van het boek van Frank Goes.

Duizenden feiten

De ogen van mensen zijn heel goed. Alleen vogels overtreffen ons wat het zicht betreft. Met deze constatering opent oogarts Frans Goes de inleiding van zijn boek. Het is de eerste van vele duizenden en duizenden feiten over ogen en het ontstaan en de functie ervan, die in het boek de revue passeren. Zo blijken er niet minder dan tien verschillende manieren te zijn waarop ogen een beeld kunnen vormen. Ogen hoeven ook niet altijd op het hoofd te zitten. Kokkels en mosselen hebben ogen op de mantel. Keverslakken – wij hadden er ook nog nooit van gehoord – hebben ogen over hun hele rug. Zeesterren hebben ogen op de uiteinden van hun armen. Sommige kwallen hebben geen hersenen, maar toch complexe ogen. Veel spinnen hebben niet minder dan vier paar ogen. En dan hebben we alleen nog maar de inleiding van één pagina gelezen…

Trilobieten

De eerste ogen waarvan we weten dat ze bestaan hebben, ontstonden aan het begin van het Cambrium, het geologische tijdvak waarin het leven op aarde explodeerde (541 miljoen jaar geleden). Misschien dat er eerder ook ogen bestonden, maar daar zijn geen fossiele resten van bewaard gebleven. Van trilobieten zijn juist heel veel fossielen gevonden. Zij hadden een hard karkas dat fossiliseerde en calciumcarbonaat (calciet)lenzen die bewaard bleven in steen. Eén soort trilobieten had periscoopogen die het boven het zand van de zeebodem kon uitsteken. Die ogen hadden 560 lenzen die elkaar overlapten waardoor het dier in alle richtingen kon kijken zonder zijn kop te hoeven bewegen.

                                                                                                               Een gefossiliseerde trilobiet
                                                                                                              (© Dwergenpaartje - Eigen werk, CC BY-SA 3.0)

Vroeg in de evolutie

Ogen ontstonden dus al vroeg in de evolutie. Logisch, vind Frank Goes. "Het heeft geen zin om poten te hebben als je niet kunt zien waar je moet lopen." Toch zouden sommige soorten trilobieten hun zicht enkele tientallen miljoenen jaren later weer verliezen. Ze hadden er in de diepzee niets meer aan. Een hogere concentratie van zuurstof in de lucht leidde er zo'n 400 miljoen jaar geleden toe dat reusachtige vleesetende libellen ontstonden met ogen zo groot als golfballen. Op dat moment hadden zij het beste zicht op aarde. Weer 100 miljoen jaar later veranderden reptielenogen om zich aan te passen aan het leven overdag en op het land.

Pterosauriërs

Vliegende dinosauriërs, pterosauriërs, hadden een goed zicht, zo weet Frank Goes te melden. Ze wogen 65 kilo, hadden een spanwijdte tot 15 meter en haalden een snelheid van 60 kilometer per uur. En dan moesten de zoogdieren zo'n 100 miljoen jaar geleden nog ontstaan, eerst als kleine en onopvallende nachtdieren. Pas na het verdwijnen van de dinosauriërs 65 miljoen jaar geleden konden ze de dominante diersoort op aarde worden. Toen kon de oosterse buisneus fruitvleermuis – die kenden wij ook nog niet – kleurzicht ontwikkelen om gekleurd fruit en bloesem op te sporen. Het mensenoog, om daar maar mee te eindigen, kan functioneren in vol woestijnzonlicht, maar ook bij het zwakke licht van een sterrenhemel, een verschil van een miljard maal in lichtsterkte.

Spiegeltest

De werking van ogen bij mensen en dieren wordt in het boek uitgebreid behandeld, inclusief alle mogelijke oogaandoeningen. Zien dieren bewust en herkennen ze zichzelf in een spiegel? Dat is onderzocht met testjes, waarbij dieren met een stip gemarkeerd werden en vervolgens voor een spiegel werden gezet. Orka's, dolfijnen, eksters en mensapen slagen voor deze test, herkennen zichzelf en reageren op de stip. Olifanten komen ook een heel eind. Kinderen kunnen het pas als ze tussen de anderhalf en twee jaar oud zijn. Honden, vissen en vogels reageren vaak met angst of agressie op hun eigen spiegelbeeld, of kijken achter de spiegel. Roodborstjes of mezen vallen soms hun spiegelbeeld aan. We moeten daarbij wel meenemen dat mensen heel visueel zijn ingesteld. Zo'n tachtig procent van wat we waarnemen, komt binnen via de ogen. Veel dieren herkennen zichzelf niet op zicht, maar op geur, geluid of tast.

Soorten licht

Welke dieren hebben welke ogen? Welke soorten licht zijn er? Hoe is kleurzicht bij dieren ontstaan? Oogarts Frank Goes heeft het allemaal uitgezocht en op een rij gezet. In de laatste zeventig pagina's van het boek behandelt hij in aparte hoofdstukken de ogen van een aantal bekende dieren: honden, katten, kameleons, konijnen, mollen, slangen, spinnen, uilen en vlinders. Het is een waardige afsluiter van het boek (naast een verklarende woordenlijst, een woordenlijst anatomie en een bibliografie voor iedereen die nóg meer over ogen wil weten dan in dit boek te vinden is). Dat op de allereerste pagina van het boek per ongeluk wordt gesteld dat de zon 1,49 miljoen kilometer van de aarde afstaat, terwijl dat ruim 149 miljoen kilometer is, kunnen we de auteur en de eindredacteur van de uitgeverij probleemloos vergeven. Het prachtig vormgegeven boek van 304 pagina's is een aanwinst voor iedereen met interesse in geologie, biologie en – uiteraard - ogen.

Elwin Lammers
Eindredacteur PrincEzine

Hoe dieren de wereld zien van dr. Frank Goes, is voor 49,90 euro te bestellen in de boekhandel of bij de uitgeverij.

Frank Goes geeft ook lezingen over zijn boek op (digitale) afdelingsvergaderingen.