Het aanvalsplan van Leopold II op Nederland uit 1854

De Belgische koning Leopold II staat vooral bekend om de wreedheden die hij heeft laten plegen in Congo. Veel minder bekend is dat hij zo gefrustreerd was over de in 1839 vastgelegde grens tussen België en Nederland dat hij als 19-jarige kroonprins in 1854 een militaire aanval op Nederland heeft voorbereid. Pierre Theunissen, voormalig kinderarts en lid van de afdeling Heerlen, vertelde de leden van zijn afdeling begin mei over Leopold zijn plannen om het katholieke zuiden van Nederland bij België te krijgen.
 

 

Koning Leopold II (1835-1909), de tweede koning der Belgen, is een van de meest markante vorsten uit de Belgische geschiedenis. Hij is 112 jaar na zijn dood nog steeds omstreden omwille van zijn mensonwaardige Congopolitiek. Enkele jaren geleden vond ik toevallig in een antiquariaat het boek Reizen met Leopold van de Belgische journalist Kris Clerckx. Daarin wordt in een klein hoofdstukje beschreven hoe Leopold als 19-jarige kroonprins in 1854 plannen smeedde voor een militaire aanval op Nederland. De stukken waarop Clerckx zich baseert zijn te vinden in het Koninklijk Huisarchief in Brussel. In een vergeten gewaande archiefdoos ('D20') bevindt zich een aantal documenten die betrekking hebben op deze plannen. Ik kon deze archiefstukken ter plekke raadplegen. Ze schetsen een beeld van het vermetele plan van de jonge kroonprins, dat uiteindelijk niet gerealiseerd is.

Uitbreiding van België

Leopold was gefrustreerd door de bepalingen in het Verdrag van Londen in 1839, waarbij de scheiding tussen België en Nederland definitief werd geregeld. Hij wilde gebiedsuitbreiding voor België, omdat volgens hem in 1839 te weinig grondgebied aan zijn land was toegekend. Voldoende reden om er vijftien jaar later nog een oorlogje met Nederland voor over te hebben!

Aanvalsplan

In het archief van zijn vader uit 1848 vond Leopold informatie over militaire installaties in Nederland, met name kamp Zeist. Dit was echter niet voldoende. Hij zocht in 1854 hulp en liet zich bijstaan door zijn secretaris Adrien Goffinet, die de opdracht kreeg de militaire sterkte van Nederland in kaart te brengen. Het resultaat was een rapport met een zeer gedetailleerde doorlichting van het Nederlands leger. Zo bleek België in die tijd een sterker leger te hebben dan Nederland.

Legerbudget

Het budget van het Belgisch leger was ook beduidend hoger en het had meer officieren dan het Nederlandse leger. Verder bevatte het rapport van Goffinet een zeer gedetailleerde analyse van de geloofsgroepen in het Nederland van toen. Hieruit bleek 38% van de bevolking katholiek te zijn, een belangrijk gegeven in het plan van Leopold. Het doel van de expeditie was immers de hereniging van katholieken onder één kroon, met de grote rivieren als noordelijke grens.
 

Een vergelijking van de Belgische en Nederlandse legerbudgetten van Adrien Goffinet.

 

De 3.056.668 Nederlanders uit 1850 volgens Adrien Goffinet ingedeeld naar religie. Er waren (onder andere) 1.164.642 katholieken, 1.668.443 hervormden, 53.415 Lutheranen, 38.735 Mennonieten, 42.619 'reformes separes', 58.518 Joden en 1.369 mensen "waarvan de godsdienst niet bekend was".
 

Spionnen

Tussen augustus en oktober 1854 stuurde Leopold zijn secretaris Goffinet, tezamen met kolonel Chauchet, voor een tweede maal op spionagemissie. Het doel was het toekomstige oorlogsterrein te verkennen en de meest recente informatie te verkrijgen over Nederlandse steden, vestingen en verdedigingslinies. Al die spionageverslagen zijn te vinden in het Goffinetdossier in het Koninklijk Huisarchief in Brussel.

Diplomatie

Gelijktijdig met de spionage-opdracht van Goffinet en Chauchet bracht Leopold de prins van Chimay op de hoogte van zijn plannen. Deze was de diplomatiek vertegenwoordiger van België in Frankrijk. Hij kreeg de opdracht contact op te nemen met Napoleon III. Als de Franse keizer niet zou reageren, lag de weg naar de veldtocht naar Nederland open. De prins van Chimay was echter allesbehalve positief over het idee. Hij benadrukte de neutraliteit van België, conform het Verdrag van Londen, en was niet geneigd het plan voor te leggen aan Napoleon III.

Cruciaal

De reactie van de Europese mogendheden, met name Frankrijk, was echter cruciaal voor het slagen van de aanval op Nederland. Leopold nodigde daarom niemand minder dan Jerôme Bonaparte uit voor overleg in Brussel. Hij was de jongste broer van Napoleon I en de oom van Napoleon III. Na deze gesprekken was Leopold niet meer zo zeker van zijn zaak. Tegen eind 1854 werd het hele plan afgeblazen. De reden is niet te vinden in de archiefstukken. Lag het aan de weigering van Napoleon III? Heeft zijn vader dan wel de regering er een stokje voorgestoken? Het is en blijft onbekend.

Congo

Na een schimmige poging om Luxemburg te annexeren en een aantal wilde ideeën over allerhande veroveringen in Azië, richtte Leopold II zijn interesse en energie met succes op Midden-Afrika, met name Congo. In 1876 werd in Brussel de AIA opgericht (Association Internationale Africaine) met het doel het hart van het Afrikaanse continent in kaart te brengen en te ontsluiten. Leopold II gebruikte deze organisatie om zijn koloniale ambities vorm te geven, met als motto de exploratie van Centraal-Afrika en bestrijding van de slavenhandel. Hij schakelde Henri Morton Stanley in, een Brits-Amerikaanse ontdekkingsreiziger en journalist. Deze stelde onder andere de loop van de Congostroom vast en stichtte in 1881 de stad Boma, de eerste hoofdstad van Congo.

Conferentie van Berlijn

Op de Conferentie van Berlijn (1884-85) verwierf de AIA de soevereiniteit over Congo, waarbij bepaald werd dat er vrijhandel zou zijn en dat de Congo Vrijstaat een neutraal land zou zijn. In april 1885 stemde het Belgisch parlement ermee in dat Leopold soeverein zou worden van Congo Vrijstaat. Op 1 juli 1885 werd officieel de stichting afgekondigd van de Congo Vrijstaat, een land vijf keer zo groot als Frankrijk. In Congo werd een waar schrikbewind gevoerd door de Force Publique, het koloniaal leger onder leiding van blanke officieren.

Rubber en genocide

De opkomende auto-industrie deed de vraag naar rubber in die jaren enorm toenemen. Deze grondstof was overvloedig aanwezig in Congo. Het oogsten werd gedaan door mannelijke inlanders, die verplicht werden jaarlijkse quota te leveren op straffe van martelingen, platbranden van dorpen en akkers en het afhakken van handen, de meest typische wandaad indertijd in Congo. Het Congolees rubber kreeg al gauw de naam 'red rubber'. Geschat wordt dat de bevolking tijdens het bewind van Leopold II halveerde, zodat gesproken mag worden van een ware genocide.
 

 

 

 

 

 

Als kinderen niet genoeg rubber verzamelden,
hakten sommige plantage-eigenaren hen een hand af. (Foto: Wikipedia)

 

 

Internationale kritiek

Vooral vanuit het Verenigd Koninkrijk groeide de kritiek op de misstanden in Congo. Roger Casement en Edmund Morel richtten de Congo Reform Association op, in feite de eerste mensenrechtenorganisatie. Er kwam een internationale onderzoekscommissie tot stand. Door toenemende internationale en binnenlandse druk stond Leopold II in 1908 uiteindelijk zijn Congostaat af aan België en werd het land een Belgische kolonie (tot 1960). In ruil hiervoor incasseerde Leopold een fabelachtig bedrag: volgens ramingen bedroeg de totale winst uit de Congo Vrijstaat ongeveer 220 miljoen goudfrank, het equivalent van ongeveer 1,1 biljoen dollar!
Het jaar daarop overleed Leopold. Na zijn dood ontstond er een enorme rel rond zijn nalatenschap. Hij had zijn drie dochters, die hij minachtte, onterfd en zijn vermogen ondergebracht in de 'Koninklijke Schenking', die werd beheerd door de Belgische staat.

Controversieel

Koning Leopold II is en blijft een controversieel vorst. Hij is waarschijnlijk de meest complexe, veelzijdige en dynamische koning die België ooit gehad heeft. Hij heeft een enorm bouwkundig patrimonium nagelaten, met name in Brussel. Zonder meer is hij eindverantwoordelijk voor de genocide die heeft plaatsgevonden in Congo Vrijstaat aan het eind van de 19e eeuw. Mochten zijn snode plannen in 1854 geslaagd zijn, dan zou de kaart van de Lage Landen er nu waarschijnlijk anders uitzien!

Vraag en antwoord

Naar aanleiding van de vragen van de 46 digitaal aanwezige afdelingsleden (al dan niet met partner) werden nog de volgende punten gemaakt:

  • Nederlanders weten weinig over dit onderwerp, de archieven zijn echter openbaar.
  • De toenmalige koning Boudewijn, vorst van België tussen 1951 en 1993, heeft Leopold II ondanks alles geprezen. Wellicht had dat te maken met vermeende bezittingen van het Belgische vorstenhuis in die tijd in Congo?
  • De Belgische plannen waren niet zo uitzonderlijk, voor die tijd althans. Landen als Italië en Duitsland deden ook aan gebiedsvorming en -uitbreiding. Alle koloniale machten hebben boter op het hoofd. Leopold II was geen uitzondering.
  • De Nederlandse politieke leiding was in 1850 instabiel en zwak, een makkelijke prooi dus.
  • Een reden om het plan te laten varen was misschien gebrek aan financiën in België. Ook speelde wellicht mee dat de handel en vloot van Nederland vooral in noordelijke en protestantse handen was.
  • Taal speelde geen rol: het Vlaams werd beperkt gebruikt.
  • België had in die tijd een handelsvloot om het transport naar en van Congo mogelijk te maken (Compagnie Maritime Belge), maar geen militaire vloot.
  • Er is mogelijk nog meer informatie over de plannen te vinden in het Rijksarchief Koninklijke Bibliotheek of het archief van het Belgisch leger in Brussel.
     

Pierre Theunissen
Adeling Heerlen