Zijn tolken vervangbaar door computers en artificiële intelligentie?

Professor Heidi Salaets is hoofd van de Onderzoeksgroep Tolkwetenschap aan de faculteit Letteren van de KU Leuven. Bij de afdeling Aarschot sprak ze over haar vak en de problemen waar tolken tegenaan lopen. Daarna ging ze in op de vraag of computers en artificiële intelligentie het werk van tolken kunnen overnemen. Spoiler alert: nee dus.

Professor Salaets begon haar betoog door de aanwezigen een Hongaars luisterfragment te laten horen. Enkel een medewerker van het restaurant begreep wat de spreker vertelde over het essentiële belang van een heldere communicatie. De andere aanwezigen vingen hier en daar een voor hen 'betekenisvol' woord op, maar begrepen de boodschap niet.

Professor Salaets liet de aanwezigen zo zelf ervaren wat het betekent om iets niet te begrijpen of begrepen te worden. Het korte fragment van nog geen twee minuten leek daardoor veel langer te duren.
 

Definitie

De academische definitie van tolken is een vorm van vertalen waarin een unieke en definitieve omzetting in een andere taal geproduceerd wordt op basis van een eenmalige presentatie van een uiting in een brontaal. Onnodig te stellen dat er maar één kans is om de gesproken uiting onmiddellijk om te zetten in een gesproken taal of gebarentaal. Juist dat maakt tolken zeer moeilijk. De ultieme opzet daarbij is dat de inhoud begrijpelijk weergegeven moet worden van de brontaal naar de doeltaal. Er zijn 7000 talen in de wereld, de Babylonische spraakverwarring is dus reëel.
 

Europese Commissie

Volgens de CERF-normen die in de Europese Commissie gehanteerd worden, kunnen tolken 'vlot' tolken van en naar hun moedertaal (A-taal) vanuit een taal die ze goed beheersen (B-taal). Vanuit een taal die je enkel passief beheerst (C-taal), kan je enkel behoorlijk vlot naar je moedertaal tolken. Tolken gebruiken daartoe specifieke codes en technieken bij de verschillende tolkmodi (manieren van tolken) om de klus te kunnen klaren.
 

Voorbeeld

Professor Salaets illustreerde de moeilijkheid van het tolken aan de hand van een voorbeeld:

• Italiaanse zegswijze: Prendere due piccioni con una fava.
• Letterlijke transcodering: Twee duiven vangen met één boon.
• Google translate: Dood twee vogels met één steen (naar het Engels: to kill two birds with one stone).
• Nederlands: Twee vliegen in één klap slaan.
• Betekenis: Twee problemen tegelijk oplossen of efficiënt werken.
   

Mindmapping

Professor Salaets leert haar studenten om te werken met 'mindmapping' als geheugensteun. Daarnaast dienen ze het specifieke notitiesysteem degelijk te beheersen om tijdens het luisteren goed nota te kunnen nemen. Het is immers onmogelijk om woordelijk te noteren. Bij het consecutief tolken luistert de tolk en neemt het woord als de spreker na enkele minuten stopt. Na twee weken opleiding geeft professor Salaets de studenten 'het verhaal van het ontbrekende sleuteltje op de Titanic' als oefening. Ze toont ons de notities van twee studenten. Die bevatten inderdaad enkel symbolen en afkortingen.
 

Simultaan tolken

Bij simultaan tolken brengt de tolk wat is gezegd in de brontaal bijna gelijktijdig over in de doeltaal of de gebarentaal. Dat gebeurt onder andere in tolkencabines (zoals bij de Europese instellingen) of bij 'fluistertolken' in de rechtbank of tijdens politieke bijeenkomsten. Ten slotte heb je nog de vertaling van het blad. Dat is een hybride vorm waarbij een mondelinge vertaling wordt gegeven van iets dat op papier staat. Bijvoorbeeld het vertalen van een proces-verbaal na een verhoor, voordat de verdachte ondertekent.
 

Soorten tolken

Er zijn verschillende soorten tolken te onderscheiden. Conferentietolken werken voornamelijk in internationale settings. Denk daarbij niet alleen aan instellingen zoals de EU, de NAVO en de VN, maar ook aan multinationals. Meestal maken ze gebruik van een cabine en een vertaalkoffer (loopinstallatie). Ze tolken doorgaans simultaan, op de plaats zelf en monologisch (van de brontaal naar de doeltaal, zijnde de moedertaal/beste taal). Tijdens corona gebeurde dat ook bij videoconferenties, maar het was veel lastiger door neveneffecten als ruis, slechte geluidskwaliteit en geroezemoes.
 

Juiste talencombinatie

Wat gebeurt er als de juiste talencombinatie bij de beschikbare tolken niet voorhanden is, bijvoorbeeld van het Zweeds naar het Italiaans? Dan gebeurt het tolken via het Engels of het Spaans. Dit wordt relais-tolken genoemd, waarbij dus gebruik gemaakt wordt van een 'pivot', vaak Engels of Spaans. Deze zogenaamde gesprekstolken werken in verschillende maatschappelijke settings.
 

Mawda

Professor Salaets verwees naar de rechtszaak over het Iraaks-Koerdische meisje Mawda, die per ongeluk was doodgeschoten tijdens een politieachtervolging bij Bergen. Er was een Franstalige rechter, maar geen tolk Frans-Sorani (Centraal-Koerdisch). Er was wel een tolk Nederlands-Sorani.

Stap 1: Rechter sprak Frans en een tolk Frans-Nederlands tolkte naar Nederlands.
Stap 2: Tolk Nederland-Sorani tolkte naar Sorani.
Stap 3: De slachtoffers spraken Sorani en de tolk Sorani-Nederlands tolkte naar Nederlands.
Stap 4: Tolk Nederlands-Frans zette dit om naar het Frans.

Onnodig te stellen dat er door deze complexe setting vaak onbegrip en misvattingen waren. Heldere communicatie is in de rechtspraak nochtans van cruciaal belang, benadrukte professor Salaets.
 

Gesprekstolken

Gesprekstolken fungeren meestal in een intra-maatschappelijke context, zowel ter plaatse als op afstand (telefoon, Skype, digitale platformen zoals Zoom en Teams). Meestal gebeurt dit consecutief (na enkele minuten met behulp van notities). Als er simultaan getolkt wordt, dan gebeurt dit meestal als fluistertolk. Dit gebeurt steeds bilateraal van én naar de moedertaal. Er is dus een constante retour, bijvoorbeeld een Nederlandstalige arts en een Bulgaarse patiënt, of een Nederlandstalige leraar en Syrische ouders.
 

Domeinen

Gesprekstolken werken in brede maatschappelijke domeinen:

- Community' interpreting: gerechtstolken bij de rechtbank, de politie, de gevangenis of tribunalen.
- Public service interpreting in de asielopvang, bij de dienst vreemdelingen­zaken, etc.
- Sociaal tolken in de gezondheidszorg en maatschappijbreed (werk, wonen, onderwijs, OCMW).

Professor Salaets benadrukte dat de rol van accuraat tolken immens is, als je bedenkt dat er een duidelijk machtsverschil is tussen de hulpvrager en de hulpverlener.
 

Hamvraag

En toen kwam professor Salaets tot de hamvraag van haar betoog: is een tolk vervangbaar door een machine? Als je het aan de Vlaamse televisiemaker en wetenschapscommunicator Lieven Scheire vraagt, dan luidt het antwoord: de machine kan het. Dat klopt inderdaad voor de gegeven modaliteiten waar hij naar verwijst én mits referentietalen zoals Frans, Engels, Duits, Spaans, Italiaans worden gebruikt, stelde professor Salaets. Het is een heel ander verhaal met de 'low resource languages'.
 

Ongerustheid

Er heerst op dit moment terecht grote ongerustheid bij scenarioschrijvers en acteurs. Kijk bijvoorbeeld maar naar de maandenlange staking in de VS. Er zijn zeker ook mogelijkheden voor artificiële intelligentie in de muziekindustrie. Het experiment van de VRT om het lied 'Because of you' van de Vlaamse zanger Gustaph zogenaamd te laten coveren door Freddie Mercury en Taylor Swift was angstwekkend goed gedaan. Regulering dringt zich dan ook op.
 

Chat GPT

En wat dan met Chat GPT (Generative Pre-trained Transformer)? Professor Salaets gaf het programma de opdracht 'Leg uit wat een tolk precies doet'. Er kwam een bevredigend antwoord, want het was gebaseerd op een tekst die ze zelf had geschreven! Voor zakelijke teksten kan de tool volgens haar een hulpmiddel zijn. Pijnpunten bij de tool zijn echter het uitdrukken van gevoelens en gendergelijkheid. Op een vraag als 'Hoe ga je om met mensen die bang zijn?' krijg je een weinigzeggend antwoord. Assistant professor Eva Van Massenhoven aan Tilburg University, gespecialiseerd in artificiële intelligentie, haalde in een recente speech de blunder van ChatGPT op de vraag 'Geef een lijst van de vijf recente premiers in België?' aan. Sophie Wilmès werd daarin niet als vrouw geïdentificeerd.
 

Stereotypering

Tot slot gaf professor Salaets nog een automatisch vertaalde tekst Hongaars-Engels. In het Hongaars is het woord voor 'hij' en 'zij' hetzelfde. Dat leidde tot wel heel frappante stereotyperingen. She is beautiful. He is clever. He reads. She sews. He teaches. She cooks… Er is dus nog veel werk aan de winkel. Ook op het vlak van copyright, privacy en regulering.

De spreker eindigde haar voordracht met een quote van de Ierse toneelschrijver George Bernard Shaw: "The single biggest problem with communication is the illusion that it has taken place." Conclusie: laat professionele tolken hun job doen waar het kan!

Terug naar de PrincEzine (op de website)? Klik hier.