Lezing Prince-Academie over verdraagzaamheid, onverdraagzaamheid en het onverdraaglijke

Emeritus professor Kees Schuyt, jurist en een van de invloedrijkste sociologen van Nederland, deed onderzoek naar het kruispunt van recht, geschiedenis en sociologie. Democratie, pluralisme en tolerantie namen hierbij steeds een primaire plaats in. Zijn lezing bij de Prince-Academie eerder deze maand was een waardige afsluiting van de lezingenreeks over tolerantie.

De lezing van professor Schuyt (Universiteit van Amsterdam) begon met een synthese van zijn pragmatisch denken, waar hij tolerantie in een historische context plaatste en aanstuurde op waakzaamheid in onze huidige samenleving. Er zijn immers altijd grenzen aan de tolerantie. Wat ondraaglijk is, kan niet worden verdragen. Kees Schuyt ging in op verschillende omschrijvingen van tolerantie. Hij verbond tolerantie met de opkomst van het humanisme in Italië en later met de opvattingen van Erasmus en Thomas More.

Humanist

Een humanist is iemand die niet in schema’s denkt, iemand die zelf kijkt en die een goed oog heeft voor de persoon. Schuyt maakte een koppeling met de opkomst van de portretkunst en met vernieuwende ontwikkelingen in de literatuur. Kenmerkend voor de humanist is de vraag: waarom eigenlijk? En de vraag: waarom eigenlijk niet? Een humanist is iemand die grote openheid en een grote nieuwsgierigheid combineert met de nodige scepsis over alles wat hij opmerkt.

Dwang kenmerkt intolerantie

Intolerantie wordt volgens Kees Schuyt gekenmerkt door dwang. Hij onderscheidde daarbij drie soorten dwang die elkaar verbinden en kunnen versterken:

• Geloofsdwang
• Staatsdwang
• Groepsdwang (populisme)

Tolerantie en pluraliteit

Daar waar pluraliteit niet meer wordt geëerbiedigd, staat tolerantie op de tocht. Tolerantie is een gradueel begrip.

• Vreedzame co-existentie: twistende partijen besluiten elkaars bestaan te aanvaarden. Ze blijven vijandig naar elkaar en hoeven geen vrienden te worden. Maar ze zien om goede en vaak rationele redenen af van wapengebruik en geweld.
• Het bewust achterwege laten van een negatieve reactie jegens iets of iemand waartegen men reële bezwaren heeft. Men kiest voor het minste kwaad.
• Tolerantie als deugd: een principiële verdraagzaamheid jegens de 'ander', vaak ook tegen 'het' andere.

Historisch perspectief

Professor Schuyt ging uitgebreid in op Erasmus, More, Coornhert, Lipsius, de godsdienstoorlogen die de 16e en 17e eeuw hebben geteisterd, het principe van ‘cuius regio eius religio’ (de heerser bepaalt de godsdienst), bisschop Bossuet ("Ik heb het recht jullie te vervolgen omdat ik gelijk heb en jullie niet" - 1685), John Locke en Pierre Bayle, de opkomst van de wetenschap, de 18e-eeuwse Verlichting, Voltaire, de terreur van de Franse Revolutie en de dictators van de afgelopen eeuw.

Op het einde van zijn lezing kwam hij weer in het heden uit en ging hij in op de begrippen pluraliteit en polarisatie in het huidige tijdsbestek.

Intolerantie bij populisme

In zijn lezing waarschuwde Schuyt voor tekenen van intolerant populisme, bijvoorbeeld in het woordgebruik. Bij intolerantie en populisme ziet men vaak de neiging tot generalisering, het gebruik van pars-pro-toto, het gebruik van hyperbolische overdrijvingen en het aandragen van mono-causale verklaringen. Hij wijst op het belang van de rechtsstaat en het behoud van de 'civil society'.

Kleine ontmoetingen

Schuyt brak een lans voor meer persoonlijke communicatie en vele kleine ontmoetingen op het persoonlijke niveau. Deze nog bestaande bewaarplaatsen van het humane moeten we koesteren en van daaruit moeten we proberen om weer meer leven te brengen in de 'civil society'.

Terugkijken

Deze korte samenvatting doet nauwelijks recht aan de bijzonder interessante en erudiete voordracht van professor Schuyt. Lees of kijk dan de lezing in zijn geheel terug op de website van de Prince-Academie.

Drie lezingen over tolerantie in het voorjaar van 2024

In drie lezingen werd het afgelopen voorjaar het thema tolerantie, waar de Orde van den Prince zo veel waarde aan hecht, in de schijnwerpers geplaatst. Alle drie de lezingen kun je terugkijken.

• Maurits Nijs: Wat is tolerantie?
  "Tolerantie is de lijm die de grote verschillen in de samenleving bij elkaar plakt tot één veelkleurige collage. Maar een perfecte compositie wordt het nooit."
• Veerle Vanden Daelen: Diamantwijk, voorbeeld van tolerantie?
  "De Joodse diamantwijk in Antwerpen, een smeltkroes van diversiteit waarin samengewerkt wordt met respect voor ieders cultuur en overtuiging."
• Kees Schuyt: Begrensde tolerantie
  "Nooit is tolerantie een verworvenheid. Het menselijk falen is dikwijls sterker en vernietigt de verworven vrijheden."

Mieke Langenberg-Tissot van Patot
Lid Werkgroep Prince-Academie

Terug naar de PrincEzine (op de website)? Klik hier.