Spreken Nederlanders en Vlamingen dezelfde taal?

Miet Ooms is vertaler, variatielinguïst en taalliefhebber pur sang. Op haar website Taalverhalen vertelt zij met veel liefde en verwondering over taalvariatie. Na een wetenschappelijke carrière als woordenboekredacteur werd zij freelance vertaler en taaldocent. Miet Ooms ontdekte een heel andere manier van omgaan met en kijken naar haar eigen moedertaal. Eind oktober sprak ze erover bij de afdeling Limburg I.

In Nederland en in Vlaanderen spreken we dezelfde taal. Althans, dat denken we. Hoewel we veel 'Nederlands' delen, zijn beide 'Nederlandsen' niet identiek. Die verschillen en nuances in uitspraak en woordenschat zorgen voor hilariteit, ergernis, discussies en soms misverstanden en onbegrip. Waarom is een koe in Nederland een 'hij' en staat de Vlaamse koe als een 'zij' in de wei? Hoe Vlaams mag je tekst zijn voor een Nederlands publiek en omgekeerd, hoe Nederlands voor Vlaamse lezers? Bestaat er een neutrale Nederlandse tekst voor het hele taalgebied?
 

Boek Buurtaal

In haar boek Buurtaal - Praktische gids voor het Nederlands in België en Nederland staan het Belgisch-Nederlands en Nederlands-Nederlands broederlijk naast elkaar. Met aandacht voor de historische achtergrond van de taalontwikkeling en de cultuurverschillen tussen Nederland en Vlaanderen. Eén woord is vaak voldoende om te weten of je te maken hebt met een Nederlander of een Vlaming. Dezelfde taal en toch zo verschillend. En dat gaat veel verder dan alleen de uitspraak (klankverschil).
 

Taalzuiveringsgidsen

Hoe is het zover kunnen komen? De taalzuiveringsgidsen uit de jaren '60, '70 en '80 van de vorige eeuw 'verboden' het taalgebruik dat typisch Belgisch was en dus niet in Nederland werd gebruikt. Denk aan de ABN-gids van P.C. Paardekooper, 100 Taaie Belgicismen en Hier spreekt men Nederlands. Men richtte zich hierbij op het normgevend centrum van Noord-Nederland (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, de Randstad). Daar bevond zich het economisch, politiek en onderwijscentrum van Nederland. Variatie op dit taalgebruik werd expliciet verboden via taalzuiveringsgidsen. Maar het werd ook impliciet verspreid via contacten en invloeden in Nederland. Deze laatste factor was echter niet van toepassing in België, omdat de Randstad niet het economisch, politiek of onderwijscentrum van Vlaanderen was.

Taalunie

Dat het Nederlands van Nederland en België altijd verschillend zou zijn, werd door de Taalunie begin 21^e eeuw bevestigd door de stelling dat het Nederlands minstens een bi-centrische standaardtaal is. In België ligt dat centrum in de regio Antwerpen-Brussel-Leuven. Het taaladvies verandert daardoor van 'juist' en 'foutief' taalgebruik naar 'standaardtaal' en 'niet-standaardtaal'. In de woordenboeken werd dit verschil aangeduid door het toekennen van regiolabels.
 

Bankkaart en pinpas

Er zijn woorden die in het hele taalgebied dezelfde betekenis hebben zoals 'kantoorbediende'. Er zijn ook verschillende woorden voor eenzelfde object, zoals 'bankkaart' (B) en 'pinpas' (NL). Het gevaar schuilt echter in woorden die in de verschillende taalgebieden een andere betekenis hebben zoals de woorden 'foef' of 'enerverend'. Deze 'valse vrienden' (zelfde woorden met een andere betekenis) worden in kaart gebracht door taalkaarten, die via enquêtes worden opgebouwd.

Andere verschillen

Deze duidelijke en bewuste taalverschillen zijn slechts het topje van de ijsberg. Onder het wateroppervlak bevinden zich andere verschillen, zoals het gebruik van lidwoorden, woordgeslacht en woordvolgorden die voor het andere taalgebied vreemd of verkeerd aanvoelen. De koe, hij staat in de wei. Klinkt voor Vlamingen vreemd in de oren, terwijl dit in Nederland perfect taalgebruik is. Zegt men de thuis of het thuis, de matras of het matras?
 

Cultuurverschillen

Een tekst schrijven die voor België en Nederland correct aanvoelt, is niet altijd evident. Cultuurverschillen tussen België en Nederland hebben ook een grote invloed op het taalgebruik en de wijze waarop we communiceren. Onderzoek toont trouwens aan dat dit verschil vrij groot is voor buurlanden met eenzelfde taal en historische achtergrond. Het gebruik van 'u', 'jij' of 'gij' is bijvoorbeeld het gevolg van het verschil in hiërarchische afstand, die men in Nederland en België wenst te bewaren.

Dialect

In Nederland is er een duidelijke scheiding tussen standaardtaal en de rest (dialect). Binnen de standaardtaal is er wel sprake van formeel en informeel gebruik van woorden. In België daarentegen kent men de standaardtaal zowel in schrijf- als spreektaal en aan de andere zijde van het spectrum het dialect met zijn duidelijke regionale accenten. Daartussen bevindt zich tussentaal die informeel is en ook gekleurd wordt door regionale accenten.
 

Vragen

Vanuit de zaal kwamen verschillende vragen en bedenkingen. De rijksgrens is geen absolute grens, zo werd opgemerkt. Bij het gebruik van 'het' of 'de' matras is er eerder sprake van grammaticale voorkeuren. Miet Ooms kreeg de vraag waarom er in Nederland zoveel Franse woorden worden gebruikt. Haar antwoord: het Frans heeft lange tijd in heel Europa grote invloed gehad bij de elite. Pas veel later werd ook door de elite Nederlands gesproken. In Vlaanderen heeft men zich afgezet tegen gallicismen, in Nederland tegen germanismen. Migranten hebben op het ogenblik weinig invloed op het Nederlands, stelde Miet Ooms ook. Zij zijn afhankelijk van de Nederlandstaligen die bepalen of hun Nederlands voldoende is om werk te vinden of een woning te krijgen.
 

'Het of de' vastleggen

Waarom is er geen taalcommissie die het gebruik van 'het' of 'de' vastlegt? De Taalunie heeft niet als doel om één taal juist/fout te maken. Is 'het of de' echt een probleem? Valse vrienden kunnen uit de context worden gehaald. Zal er in de toekomst een groter verschil komen tussen het Nederlands in België en Nederland? Dat hangt af van het contact dat we hebben. Bij veel contacten zorgen we er wel voor dat we elkaar blijven verstaan, ook al gebruiken we een 'andere' taal. En dat zal altijd zo blijven.
 

Je en u

Er is steeds meer tussentaal op VRT en VTM en een toenemend gebruik van 'je' en 'jullie' in plaats van 'u' op kantoor. Dat is volgens Miet Ooms een Europees fenomeen, namelijk informalisering van de samenleving. Ook door politici wordt steeds meer tussentaal gebruikt. Ze willen meer tussen de mensen staan (taal, kleding, gedrag…) en laten zien dat ze geen elite zijn. Deze verschuiving is merkbaar in alle sectoren.
 

Jo Verlinden
Secretaris afdeling Limburg I

Het boek Buurtaal - Praktische gids voor het Nederlands in België en Nederland van Miet Ooms werd gerecenseerd in PrincEzine in december 2020.