De wondere wereld van de ex librissen in Waregem

Wat is een ex libris? Waar dienen ze voor? Wanneer zijn de eerste gemaakt? Aan welke kenmerken moet een ex libris voldoen? Hoe ontwikkelden ex librissen zich in de afgelopen eeuwen? Op al deze vragen wist Dirk Mattelaer, internist, Princelid in Tielt en trotse eigenaar van meer dan 10.000 ex librissen, de antwoorden. Zijn passie liet de afdeling Waregem vorige maand niet onberoerd. En hoe zit het met die 'beeldenstorm' uit de jaren tachtig van de negentiende eeuw?
 

Aan het begin van zijn betoog definieerde Dirk Mattelaer het ex libris, Latijn voor 'uit het boek van'. Het is een boekmerk, een eigendomsbewijs, dat op het voorste binnenplaat (het schutblad) wordt aangebracht. Het kan bestaan uit een monogram of een wapenschild. Het is een kleingrafiek van beperkte grootte, die mechanisch gedrukt en verveelvoudigd wordt. Het is geen stempel! Gebeten door het virus - 'gekregen' van zijn oom - startte Dirk reeds op jonge leeftijd aan zijn uitgebreide collectie. Inmiddels heeft hij meer dan 10.000 exemplaren.
 

Evolutie

Er is een duidelijke evolutie in de uitvoering alsook de soort afbeelding van het ex libris. Waar het vroeger eerder een familie-anagram was, evolueerde het om esthetische redenen naar het vermelden van enkel de initialen. Er bestaan nu ook pseudo-ex librissen, die vooral een hommage zijn aan een persoon of gebeurtenis.
 

Thematisch

De meeste ex librissen zijn thematisch. Zo waren de eerste vooral christelijk getint, maar dat evolueerde langzaam naar een Griekse mythologische inhoud. Zo zijn Eros en Thanatos - waar de menselijke driften zich uiten - veel gebruikte thematieken. Ook Zeus - die regelmatig een scheve schaats rijdt, verscholen onder zijn gedaanteverwisseling - wordt veelvuldig gebruikt. 'Nulla dies sine linea', oftewel 'Er gaat geen dag voorbij zonder een lijn (pennestreek) te zetten' van Plinius de Oudere, wordt regelmatig overgenomen, zoals bij onze Vlaamse schrijver Stijn Streuvels.
 

Technieken

Er bestaan verschillende technieken om deze kunstwerkjes te vervaardigen. Bij hoogdruk en diepdruk wordt de inkt respectievelijk op de hoge oppervlakken en in de diepte aangebracht. Vlakdruk wordt op steen getekend. Door het hanteren van kopshout (hardhout zoals buxus), bewerkt met een burijn, of houtsneden (zachthout zoals fruitbomen), bewerkt met een guts, kwamen kunstenaars als Frans Masereel tot prachtige resultaten. Fotografie wordt weinig toegepast voor het vervaardigen en wordt ook niet zo geapprecieerd. De etstechniek neemt het leeuwendeel van de ex librissen voor haar rekening.

Revolutie

De typografie, rond 1500 (her)uitgevonden door Johannes Gutenberg, was een ware revolutie. Deze incunabel of wiegendruk, grotendeels door geestelijken en adel gebruikt, lag ook aan de oorsprong van het ex libris. Het oudste bekende exemplaar dateert uit 1466. In Duitsland zagen we een enorme bloei van het ex libris bij de humanisten. Albrecht Dürer was hierin zeer bedreven. In 1630 is er een conventie opgesteld over het gebruik van kleuren in de ex-libriswereld. In de 19^e eeuw bracht de arts & craftsbeweging een nieuw elan in deze wereld. Ook werden toen de eerste verzamelingen aangelegd. Mede hierdoor ontstond er rond 1880 een soort 'beeldenstorm' waarbij ex librissen uit waardevolle boeken gescheurd werden.

Art Nouveau

De Art Nouveau periode (Jugendstil) heeft het ex libris gered. Het toevoegen van kleuren en het afbeelden van vrouwen (dikwijls naakt) op het ex libris gaven een verademing. De zweepslagstijl deed zijn intrede en was vooral te zien bij de Wiener Secession. Het interbellum gaf met zijn Art Deco dan weer een veel strakkere stijl. De oorlog is een favoriete periode voor onze spreker. Helaas was deze 'libricide periode' een soort genocide voor het ex libris.
 

China

Na 1945 zien we in Europa een revolutie in de ex-libriswereld. Het hoogtepunt van de hoog- en diepdruk verschoof naar China. Hier werd vervolgens geëxperimenteerd met computertechniek (CGD). Ook werden grotere formaten gehanteerd, waardoor de grens met de vrije grafiek vervaagde en de relatie met het boek verdween.
 

Geruild

Voor Dirk Mattelaer is het verhaal achter elke ex libris belangrijk. Meestal wordt er onder verzamelaars geruild, rekening houdend met de taal van schoonheid en de liefde voor het blad.

Op het einde van de lezing grasduinen we in Dirk zijn ex librissen, die een mooie representatie zijn van zijn levensloop. Er waren er veel die verwezen naar de Griekse mythologie, zoals de esculaap samen met het thema Vesalius, Jan Palfijn (de uitvinder van de verlostang) en Vanitas (ijdelheid en vergankelijkheid). Op die manier kregen wij een beknopt beeld van zijn levenswandel.

Passion

Eindigen doet Dirk met de woorden:

"He who has the divine gift of passion, ages but never gets old."

Terwijl hij zichzelf betitelde als 'een van de laatste der Mohikanen', hebben wij kunnen genieten van deze wondere wereld van Dirk. Zijn persoonlijkheid en begeestering laten je niet onberoerd.
 

Chris Decoene
Secretaris afdeling Waregem

De foto boven het artikel toont een ex libris gemaakt door de Belgische graficus, houtsnijder, kunstschilder en tekenaar Frans Masereel (1889-1972).