Waar stond de wieg van Pieter Bruegel de Oude?

Pieter Bruegel, een van de meest enigmatische en fascinerende schilders ooit, verdween zowat honderd jaar na zijn dood eeuwenlang in de vergetelheid, en daarmee ook de kennis over zijn geboorteplaats. Tegen het einde van de 19^e eeuw werd hij 'herontdekt' en sinds 1907 twisten (kunst)historici over zijn plaats van herkomst. Heeft Luc Savelkoul, advocaat en lid van de afdeling Limburg I, het mysterie opgelost in zijn boek Plejdoe:j vuur Bruegel?

Geboren in Bree en getogen in Bocholt. Dat is wat Luc Savelkoul als jonge gast in de jaren zeventig van de vorige eeuw hoorde over de claim van buurdorp Grote Brogel: de grote schilder Pieter Bruegel de Oude - ook geschreven als Breugel en Breughel - zou daar geboren zijn. De claim werd meestal weggelachen. Wie het serieus nam, werd niet ernstig genomen. Ooit zouden Grote en Kleine Brogel zelfs een ludiek proces gevoerd hebben om de betwisting van de claim te beslechten.

Achterleen

De heerlijkheid Grote Brogel was ten tijde van de geboorte van Bruegel (tussen 1525 en 1530, waarschijnlijk 1527) een achterleen van de heer van Bocholt. De heer van Bocholt was de graaf van Horne, bij leven van Bruegel achtereenvolgens Jacob III van Horne van 1502 tot 1531, diens broer Jan van Horne vanaf 1531 tot 1540 en Filips van Montmorency, de stiefzoon en erfgenaam van graaf Jan van Horne, met wie zijn moeder Anna van Egmond hertrouwd was. Hij en Lamoraal van Egmont werden onthoofd op de Grote Markt in Brussel op 5 juni 1568. Het graafschap Horne was gelegen in het westen van huidig Nederlands-Limburg en het noordoosten van huidig Belgisch-Limburg.

Lezing

De belangstelling van de auteur voor Bruegel en zijn geboorteplaats laaide op na het bijwonen van een lezing van Paul Capals voor de Bocholtse afdeling van het Davidsfonds in maart 2010. Capals bleek toen al vele jaren onderzoek te hebben gedaan naar de plaats waarvan Bruegel de naam aannam/kreeg. Hij publiceerde in 1994 de studie Grote Brogel, de geboorteplaats van Pieter Bruegel de Oude met sterke argumenten voor de claim van Grote Brogel.

Ortelius

Op 18 februari 2022 trok een lezing van Tine Meganck over cartograaf Abraham Ortelius de aandacht van Luc Savelkoul. Organisator van die lezing was Erik Van Hove, kenner en verzamelaar van oude kaarten. Hij bezorgde meer informatie over de kaart BELGII inferioris descriptio emendata cum circumiacentium regiorum confinys. Zo kwam het onderzoek in een stroomversnelling en leidde tot het inzicht beschreven in het artikel dat de hoofdmoot van het boek vormt.

Eerste versie

Een eerste versie van het artikel Van welk Bruegel droeg Pieter Bruegel de Oude de naam? was eind mei 2022 klaar. Ingaand op een uitnodiging en aanbod van In Monte Artium, het wetenschappelijk tijdschrift van de Koninklijke Bibliotheek Albertina, diende Luc het in voor publicatie. Enigszins tot zijn verrassing kreeg hij al spoedig de mededeling dat het artikel voldeed aan de twee voorwaarden om in aanmerking te komen voor publicatie:

- Een aanwijsbaar verband met de collectie van de KBR.

- Interessant.

Het artikel zou onderworpen worden aan een peer review (collegiale toetsing). De auteur beschouwde het als een eer. Het had ook iets grappigs: een peer voor Peer den Drol en Bruegelstad Peer.

Onverwachte wending

Op 5 december 2022 legden de peer en de redactie van In Monte Artium hun ei: "Uw bijdrage zondigt tegen een aantal fundamentele vereisten voor een artikel in een wetenschappelijk tijdschrift en het argument waarop u uw redenering bouwt, is eigenlijk flinterdun en van weinig echte inhoud. Indien u daar prijs op stelt, kan ik u het verslag van de peer review toesturen." Ook een herwerkte versie van het artikel, zoals ingezonden op 11 maart 2023 en aangevuld met enkele latere vondsten, vond geen genade in de ogen van de peer reviewer en de redactie van In Monte Artium, zelfs niet na de validering en nadere onderbouwing van het taalargument door emeritus professor Linguïstiek Luk Draye (KU Leuven).

Eigen beheer

Omdat Luc Savelkoul de publicatie niet nog eens maanden wilde laten aanslepen door een peer review van een ander wetenschappelijk tijdschrift besliste hij in april 2023 om zijn artikel in eigen beheer uit te geven als boek. Toen hij professor Draye liet weten dat het artikel was afgewezen en hij er een boek van ging maken, nodigde Draye hem uit om het ter publicatie aan te bieden aan Leuvense Bijdragen, het wetenschappelijk tijdschrift voor Germaanse filologie van de faculteit Letteren van de KU Leuven (Peeters online journals, 2023). Na peer review werd het artikel aanvaard. Het vormt hoofdstuk 1 van het boek en is inmiddels gepubliceerd. Het taalargument dat deel uitmaakt van de bewijsvoering is hieraan uiteraard niet vreemd.

Plejdoe:j vuur Bruegel

Het verloop van de eerste peer review komt aan bod in hoofdstuk 2 van het boek: de evaluatie van de reviewer en de interactie met de redactie bieden inzicht, niet alleen in de kritiek op het artikel, maar ook in de techniek en de wetenschappelijke benadering van een peer review. De ervaring met het fenomeen peer review, het verdedigen van het artikel en de afwijzing voor publicatie, deden de auteur erg denken aan het pleiten en verliezen van een zaak als advocaat, vandaar de subtitel van het boek: Plejdoe:j vuur Bruegel/Pleidooi voor Bruegel, het dorp en de schilder.
Hoofdstuk 3 nodigt de lezer uit om als een (scheids)rechter kennis te nemen van zowel de bevindingen van dit onderzoek als van de kritiek daarop om aan de hand van dit alles een eigen oordeel te kunnen vormen.

Epiloog

De epiloog begon als een kort luchtig einde met wat losse eindjes en weetjes, maar groeide gaandeweg uit tot hoofdstuk 4 met een ogenschijnlijk overmoedige maar vrijblijvende hypothese van een geschiedenisamateur over de tot nog toe verborgen eerste helft van Bruegels leven. Het hoofdbewijs is gebaseerd op de al in 1994 door Paul Capals opgemerkte, toch wel mysterieuze, prominente vermelding van het dorp 'Bruegel' op een kaart van de Nederlanden BELGII inferioris descriptio emendata cum circumiacentium regiorum confinys, gepubliceerd in de Descrittione di tutti i Paesi Bassi van 1581 van Lodovico Guicciardini. Op die kaart staan in de Loonse Kempen enkel Overpeelt en Bruegel vermeld terwijl nabije belangrijkere plaatsen, zoals de Loonse steden Peer, Bree en Hamont, en grotere dorpen, zoals Bocholt en Eksel, erop ontbreken.

Plantijn

De boekhouding van boekdrukker en uitgever Christoffel Plantijn en zijn brief van 16 februari 1580 aan zijn concullega Willem Sylvius leidden naar de maker van deze kaart, Frans Hogenberg. De eerste biograaf van Bruegel was Karel van Mander. Hij schreef in 1604 dat Bruegel de naam droeg van het dorp waarvan hij afkomstig was en deze naam naliet aan zijn nakomelingen. De band tussen Pieter Bruegel de Oude en Frans Hogenberg cum suis verklaart de prominente vermelding van Bruegel op de kaart van 1581. Dat Bruegels dorp, volgens Karel van Mander 'niet wijt van' Breda, klopt enkel voor Breda Lossorum, Loons Breda, Brede, Bree. Breda in Nederlands-Brabant ligt, naar zestiende-eeuwse begrippen, 'wijt' van zowel Breugel in Nederland als Grote en Kleine Brogel. Voor de (onjuiste) melding van Van Mander dat Bruegel geboren werd in een dorp onder de boeren in Brabant geeft het boek meerdere plausibele verklaringen.

Taalargument

Het taalargument bevestigt het hoofdbewijs. Het steunt op de vaststelling dat Bruegel zijn naam schreef en, blijkens geschriften van anderstaligen, uitsprak met een lange uu en de vergelijkbare uitspraak van de naam van Grote Brogel in de plaatselijke dialecten. De tekst onder het schilderij 'De misantroop', 'Om dat de werelt is soe ungetru, daer om gha ic in den ru', past in het Maas-Kempisch dialect van Grote Brogel en Bocholt. Ten slotte blijkt dat ook een aantal werken van Bruegel zoals 'Bezoek aan de pachthoeve', 'De korenoogst' en de pentekeningen 'Heuvellandschap met watermolen en dorpskerk' en 'Beek met visser en watermolen' ingepast kunnen worden in het tijdpad van Bruegel en het onderzoeksresultaat.

Minutieus werd op deze wijze al het bewijs- en bronnenmateriaal van deze 'cold case' verzameld, geordend, geanalyseerd en verwerkt in het boek, dat Pieter Bruegel de Oude bijna 500 jaar na zijn geboorte weer met zijn geboortegrond verenigt.

Zin in meer?

Plejdoe:j vuur Bruegel werd uitgegeven in eigen beheer. Prijs 45 euro (hardcover, 164 blz., 1,046 kg, 97 illustraties). Bestellen kan via: pleaforBruegel@gmail.com.

Het boek van Luc Savelkoul leidde ook tot een interview op Radio 2 en een artikel in de Limburgse Internet Gazet.

Foto boven het artikel: Luc Savelkoul bij de presentatie van zijn boek (internetgazet.be / Hans Put)

Terug naar de PrincEzine (op de website)? Klik hier.